همانطوریکه می دانید در سال۶۱(ه ـ ق)حضرت حسین ابن علی امام و پیشوای ما شیعیان جهت انجام وظیفه در مقابل یزید و معاویه ، دو خلیفه وقت که از دستورات دین اسلام خارج شده بودند تصمیم به مبارزه و جنگ می گیرد . از مدینه به کوفه به دعوت مردم کوفه رهسپار می شوددر کربلا و سرزمین نینوا در عراق امروزی توسط سپاهیان بی شمار یزید متوقف می شود . مردم بی وفای کوفه از ترس جانشان از حمایت و پشتیبانی امام دوری می کنند و امام حسین با خانواده و عده کمی از یاران خود در یک جنگ نابرابر در مقابل سپاه یزید قرار می گیرد و به شهادت می رسد.

در سالهای بعد از ۶۱ (ه ـ ق) چون مردم این خاطره حزن آور و پر از اندوه در یادهایشان می ماند هر از گاهی این ماجرا را به تصویر می کشیدند . این اجرا و نمایش از طرف مردم برای عزاداری و سوگواری واقعه کربلا و عاشورای حسینی را تعزیه نامیدند.

تعزیه در لغت به معنای سوگواری و عزاذاری ، برپاداشتن یادبود برای عزیزان در گذشته است. آما در اصطلاح به نوعی نمایش مذهبی با شیوه خاص اطلاق می شود که عاشورای حسینی را به تصویر می کشی .

تعزیه را شبیه خوانی هم می گویند.

ریشه های تعزیه در تاریخ

ابوبکر محمدبن جعفر نرشحی مورخ در کتاب تاریخ بخارا به سال ۳۳۲(ه ـ ق)به رسم عزاداری بر مرگ سیاوش که به وسیله مردم برگزار می شده است اشاره می کند . که قدمت آن را به ۳۰۰۰ سال پیش از خود می داده است.نشانه های دیگری که برای بیان آن وجود دارد وقت بیشتری می طلبد.

بنا به روایت ابن کثیر شامی در احسن القصص نخستین سوگواری برای آل رسول در سال ۳۵۲ (ه ـ ق)در بغداد به فرمان معز الدوله بویه ای (دیلمی ) برگزار شد.

مراسم روضه خوانی و تعزیه و مراسم عزاداری برای مصیبت های امام حسین و اهل بیت ایشان در جنگ کربلا در دوره صفوی پایه گذاری شد . و در دوره زندیه به شکل نهایی که امروز می بینیم رواج پیدا کرد. قدیمی ترین نسخ تعزیه مانند دیگر موضوعات تاریخی توسط خارجیان جمع آوری و نوشته شده است.

تعزیه در دوران قاجار به خصوص در زمان سلطنت ناصرالدین شاه ۱۲۶۱ـ۱۲۱۳رواج و رونق زیادی پیدا می کند و باعث جلب سیاحان می گردد.

تعزیه در مکان های مختلف مانند تکایا ـ کاروانسراها ـ میدان های بزرگ شهر ـ سر چهار راه ها ـ محل مسجدها ـ قبرستان ها و اخیرا در سالن های نمایش و تئاتر و سالن های اجتماعات برگزار می شود .

بهترین مکان ها برای اجرای این نمایش هنری ـ مذهبی ـ دینی همان تکایا هستند که از چند صد سال پیش تاکنون اجرا می شود.

در اجرای نمایش تعزیه ، صحنه آرایی نور و گریم وجود ندارد

مراسم تعزیه در روزهای اول تا دهم محرم به شرح زیر است:

روز اول محرم ـ تعزیه امام موسی ابن جعفر

روز دوم محرم ـ تعزیه امام علی ابن موسی الرضا

روز سوم محرم ـ تعزیه شهادت مسلم ابن عقیل

روز چهارم محرم ـ تعزیه دو طفلان مسلم

روز پیجم محرم ـ تعزیه حجه الوداع

روز ششم محرم ـ تعزیه حر ریاحی

روز هفتم محرم ـ تعزیه شهادت علی اکبر

روز هشتم محرم ـ تعزیه شهادت حضرت قاسم

روز نهم محرم ـ تعزیه شهادت حضرت عباس

روز دهم محرم ـ تعزیه شهادت امام حسین

اشیا مورد استفاده

در تعزیه عموما شمشیرـ سپرـ گهواره ـ نیزه ـ تیر و کمان ـ بیرق ـ طناب ـ تشت ـ خنجر ـ چکمه چرمی ـ کلاه خود ـ لبای زره ـ پر طاووس ـ کشکول ـ رختخواب ـ تبرزین ـ مشک آب ـ طبل ـ شیپور ـ قره نی تبرکه بلند ـ اسب ـ شتر ـ ماکتی از پوست شیر ـ تعدادی لباس های دوخته شده و نشده به رنگ های سبز و سرخ و سفید و نارنجی و زرد و مشکی به اضافه عبا به رنگ های مختلف

همانطور که عنوان شد یکی از بهترین مکان ها برای اجرای تعزیه تکیه ها هستند . در گذشته در بیشتر شهرهای ایران و محلات مختلف و در روستا ها تکیه وجود داشته و امروز هم در بعضی از آن ها وجود دارد. مانند تکیه اعظم و کهن کلاک بالا ( کرج)که قدمت چند صد ساله دارد. و هرساله نمایش تعزیه در آن مکان توسط مردم بومی این محل به اجرا در می آید.

یکی از مکانهای معروف برای اجرای تعزیه تکیه دولت در تهران است که به امر ناصرالدین شاه بنا گردید.

بنایی بود در سه طبقه این بنا به صورت دایره شکل بسیار زیبا ساخته شده بود مساحت آن حدود ۳۰۰۰ متر مربع بود بدون سقف البته سقف آن توسط چادر بزرگ برای جلوگیری از باران و برف و آفتاب جهت آسایش تماشاگر پوشانیده می شد.

در وسط تکیه مانند سایر تکیه ها سکویی وجود داشت که به صورت دایره بود و نسبت به سطح جایگاه چند متر پایینتر بود گنجایش این تکیه بیش از ۲۰۰۰ نفر بود.

اجراکنندگان تعزیه را تعزیه خوان یا شبیه خوان می گویند . برگزاری مراسم عموما بین ۶ ـ ۳ ساعت به طول می کشد گاهی یک یا چند تعزیه گردان اجرای آن را بر عهده دارند .

تعزیه خوان ها افرادی هستند خوش صدا و خوش اندام و مؤمن و هر کدام آهنگ صدای مخصوصی دارند . عده تعزیه خوانها حدودا از ۶۰ ـ ۲۰ نفر می رسند.

در تعزیه خوان ها یا در قالب خیر ( موافق خوان) هستند یا در قالب شر ( مخالف خوان).

آواز خوش مختص اولیا است و کلام و صداهای پرخاشگر مختص اشقیا است.

لباس سبز و سفید و سیاه برای اولیا و لباس سرخ برای اشقیا است.ممکن است چندین اسب برای نمایش استفاده شود اسب سفید یا خاکستری برای اولیا و اسب قرمز برای اشقیا است.

مقام و جایگاه در صحنه

مکان اولیا بر روی سکو و جایگاه اشقیا اطراف سکو است.

شبیه خوان هایی که نقش زنان حرم را بازی می کنند مردانی هستند با روبندی برصورت و صدای بم و ریز

موسیقی در تعزیه به دو شکل آوازی و غیر آوازی است.

شکل آوازی از طریق گفتاری موافق خوان ها و مخالف خوان ها با بلند و کوتاه کردن تن صدا به تعزیه شور و حال می دهد.

و شکل غیر آوازی با سازهایی چون دهل ـ سنج ـ طبل ـ شیپور ـ قزه نی ـ و فلوت به طور زنده اجرا می شود .و به دو صورت تم حزن آور با صدای آرام مختص اولیا خوانان و تم رزمی و تند مختص اشقیاخوانان اجرا می شود . یادآوری می شود در ابتدای شروع تعزیه برای چند دقیقه گروه موسیقی با نواختن مخلوطی از سازهای فوق علاقه مندان به تماشای تعزیه را دعوت و مطلع می کنند که این صدا از چند صد متری شنیده می شود.

تعزیه خوان ها دو گروه هستند یک گروه حرفه ای و یک گروه سنتی

گروه حرفه ای که در کنار کار اصلی خود برای کسب درآمد به عنوان کار دوم در بعضی ایام با گروه یا دسته تعزیه خوان خود در محله و شهر های مختلف به اجرای نمایش تعزیه به همکاری می پردازند.

گروه سنتی مردم بومی یک محل یا روستا و شهر می باشند که به علت عشق و علاقه به خاندان پیامبر به طور رایگان و فی سبیل ا…در ایام سوگواری به اجرای آن می پردازند.

تکیه هایی که در زمان قاجار در تهران وجود داشتند عبارتند از:

تکیه دولت
تکیه نایب السلطنه
تکیه عضدالملک
تکیه صاحب دیوان
تکیه حاج اسماعیل
تکیه منوچهرخان و چند تکیه دیگر

تکیه های منطقه کرج:

تکیه تاوه در طالقان بالا
تکیه سپهسالار در جاده چالوس
تکیه اعظم کلاک در کلاک بالا
تکیه قاجاری در جوستان طالقان
تکیه اعظم برغان در برغان
تکیه سیادیه در اشتهارد
تکیه اغشت در اغشت برغان
تکیه خجیره در خجیره طالقان

تعزیه خوانهای معروف

از گذشته های دور در سرزمین قزوین و طالقان و برغان و کلاک دیار کرج در کار تعزیه پیشینه ای بسیار کهن دارند عبارتند از:

تعزیه گردان های معروف ـ ملا عبد الکریم جناب ـ ناظم البکاء ـ ملا خداوردی ـ میرزا احمد طالقانی ـ کربلایی صفر ـ ملا اسماعیل زوجه بستانی ـ ملا جعفر و مداحین ـ مرشد آقا سید هاشم قزوینی

از نقال های معروف ـ عبد الرزاق قزوینی ـ ملا مؤمن کاشی